CHP’nin 37’nci Olağan Kurultayı, 25-26 Temmuz tarihinde Ankara’da yapılacak. Sivas Kongresi’nde temeli atılan ve 100 yılı deviren CHP’de bugüne kadar tarihe damgasını vuran birçok değerli kurultay gerçekleştirildi. Büyük değişimlerin yaşandığı bu kurultaylarda kimi devir tartışmalar da yaşandı. Partinin asırlık geçmişini en iyi bilen isimlerin başında gelen eski CHP Umumî Yöneticisi, gazeteci Altan Öymen ile 37’inci Kurultay öncesi CHP tarihinde yaşanan değişimleri, kırılmaları ve değerli kurultayları masaya yatırdık. Duayen gazeteci ve siyasetçi Öymen, CHP kurultayları üzerinden Türk siyasetine ışık tutan açıklamalarda bulundu. Atatürk ile başlayıp bugüne uzanan süreci anlatan Öymen, parti idaresine “CHP’nin birinci kurultayı Türkiye
Cumhuriyeti’nin temellerinin atıldığı Sivas Kongresi’dir. Partinin resmi kuruluşu 9 Eylül 1923 olsa da, her yıl
4-9 Eylül tarihleri arası CHP’nin kuruluş haftası olarak kutlanabilir, devletimizin siyasal mevzularıyla ilgili etkinliklere vesile olabilir” teklifinde bulundu.
HER ORTAMDAN DELEGELER KATILDI
CHP hangi kurallarda, hangi maksat doğrultusunda kuruldu?
Cumhuriyet Halk Partisi’nin “Halk Fırkası” olarak resmi kuruluş tarihi 9 Eylül 1923 olsa da, partinin fiilen kuruluşu, Alev Coşkun’un da hatırlattığı üzere, 4 Eylül 1919’daki Sivas Kongresi’dir. Sivas Kongresi’nden 9 Eylül 1923’e uzanan üç yıllık periyotta, partinin aksiyon içinde gelişen prensipleri de oluşmaya başlamıştır. Sivas Kongresi, 1. Dünya Savaşı’na katılan Osmanlı devletinin ülkesinin büyük bir kısmının işgaline de yol açan yenilgisi sonucunda toplanmıştı. O kongrede Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti örgütlendi. Kongreye, memleketin her kesiminden delegeler gelmişti. Türkiye’yi temsil edebilen bir yapı ortaya çıkmıştı. “Milli sonlar içinde vatan bölünmez bir bütündür” denilerek, Kuva-yı Ulusala güçlerinin tek çatı altında toplanmasına karar verilmişti. Mustafa Kemal Paşa’nın başkanlığında Sivas Kongresi’nde vazifesine başlayan “Heyet-i Temsiliye” (Temsil Heyeti), bir hükümet üzere işe başlamıştı. Bir yandan memleketin işgal altında bulunmayan kesimlerinde kelamını geçirmeye çalışırken, bir yandan da askeri hazırlıklarını sürdürüyordu. İstanbul’daki hükümeti de çeşitli yollardan uyarmaya çalışıyordu.
Müdâfaa-i Hukuk CEMİYETİ’NDEN CHP’ye
O sırada, İstanbul’da kapatılmış olan “Meclis-i Mebusan” için yeni bir seçim hazırlıkları başlamıştı. Müdâfaa-i Hukuk’un yurdun birçok mekanındaki üyeleri de o seçime katılacaklardı. Birçok konumda seçimi kazandılar. İstanbul’daki Yeni Meclis-i Mebûsan’a katıldılar. Lakin, malûm, o Meclis, toplandığından kısa bir müddet sonra işgal kuvvetlerince baskına uğradı. Dağıtıldı. Sivas’taki Heyet-i Temsiliye de, Ankara’da toplanmasına karar verdiği yeni bir Meclis için seçim yapılmasına karar verdi. Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti o seçime katıldı. Seçilen milletvekilleri Ankara’ya geldi. Aralarından birçoğu Cemiyet’in üyeleriydi. Sonra da Meclis, başkanlığına seçtiği Mustafa Kemal Paşa’ya tıpkı devranda “Türkiye Büyük Millet Meclisi”nin ordularının başkomutanlığını verdi. O ordular, yaklaşık üç yıl süren İstiklâl Savaşı’nı kazandı. Sıra artık, barış içindeki Türkiye’nin yeni rejimini kurmaya gelmişti. O süreci yönetmek için savaş içindeki hizmetini tamamlamış olan Anadolu Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti’nin bir siyasi partiye dönüşmesi yararlı olacaktı ve o dönüşüm de gerçekleşti.
‘En kıdemli partilerden biri’
‘İstiklal Savaşı’nı başlatan takım CHP’nin kurucularıdır’ diyebilir miyiz?
Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti’nin noktasına bir siyasi parti, “Halk Fırkası” kuruldu. Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk örgütü ve takımları o partiye katıldı. Yeni partinin umum lider vekilliğine getirilen İsmet Paşa o durumu Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti örgütlerine gönderdiği şu talimatla bildirdi: “Bugünden itibaren sorumluluğumu üstleniyorum. Müdâfaa-i Hukuk Cemiyetleri yönetim heyetleri, Halk Fırkası yönetim heyeti haline dönüşecektir.” Bu değişimi Atatürk, 1927’deki 2. kurultayda yaptığı konuşmada anlatırken, Sivas Kongresi’nde, “Partimizi doğuran kurultay” diye kelam eder ve o kurultay için “Dış iç düşmanlarımızın süngüleri altında gerçekleştirilmiştir” sözünü kullanır. Özetle: Cumhuriyet Halk Partisi’nin Sivas Kongresi’ni birinci kongresi olarak gördüğü, partinin gerek kayıtlarından gerek birinci iki umumi liderinin konuşmalarından zahirdir. Bence, 4-9 Eylül arası CHP’nin kuruluş haftası olarak da kutlanabilir. Günümüz dünyasında CHP üzere 100’üncü yılını dolduran, üstelik bir yandan savaş yaparken, bir yandan Meclis kurup partileşen bir oluşum çok azdır. O denli bir yıl dönümü haftası içinde, konuşmalar, paneller, belgesel şovları dahil, demokrasimizin geçmişiyle, bugünüyle ve bundan sonrasıyla ilgili olarak yararlı etkinlikler yapılabilir. O etkinliklere gayrı partiler de katılabilir. Zira devletimizdeki siyasal partiler arasında en kıdemli parti CHP’dir. Dünyada siyasal partiler arasında da en kıdemlilerinden biridir.
Atatürk, CHP’nin 1927 yılındaki kurultayında Kurtuluş Savaşı’ndan başlayarak o güne kadar yaşananları anlatan 36.5 saatlik bir konuşma yaptı. Bu tarihi hitabe Nutuk ismiyle kitaplaştı.
Çok partili demokrasi gayesi
Cumhuriyet’in ilanından sonraki birinci 10 yıllık süreçte Atatürk için, “CHP’nin ve devletin tek adamı” benzetmesi yapılmasında gerçeklik üleşi var mı?
“Tek adam” kelamı, Atatürk hakkında çok bedelli üç kitap yazan Şevket Süreyya Aydemir’in ürününün başlığıdır. Bununla söz ettiği gerçek de Atatürk’ün birlikte olduğu çalışma kümesi içinde en tesirli kişi olduğuydu. Atatürk’ün o konumunun devir zaman sarsıldığı devirler olmuştur. Lakin uzun sürmemiştir. Zira o devrin takımı içinde, en liyakatli, binaenaleyh en güçlü olan esasen oydu. Liderliği artık tartışılmaz hale gelmiştir. 1927’deki 2. kongreden sonra artık, daha evvelki hadiseler aşılmıştır. Yeni rejime karşı hareketler, İstiklal Duruşmaları ve Takrir-i Sükûn Kanunu’nun da katkısıyla büyük ölçüde
önlenmiştir. Tüm salahiyetler, Atatürk’ün liderliği altındaki hükümette toplanmıştır. Ama, şu unutmamalıdır: Takrir-i Sükûn periyodu sona erdiğinde, 1930’da, acilen Muaf Cumhuriyet Fırkası kurulur ve çok partili periyoda geçmek için yeni bir teşebbüs başlatılır. Bu teşebbüs, “yeniden çok partili dönem” maksadının, Atatürk’ün de öncelikli gayesi olduğunun göstergesidir. Bunu gerçekleştirmek için, hem yöneticisi olmasını istediği Fethi Okyar ile uzun görüşmeler yapmış hem de Okyar’ın kuracağı partiye katılmaları için, kendi yakınları dahil, kimi kimseleri şahsen ikna etmiştir ve Okyar’ı ağır bir biçimde teşvik etmiştir. Gerçi bilinen hadise ve gerginlikler sonucunda Bağımsız Fırka’nın Yöneticisi Fethi Beyefendi, partisini kapatma kararı alacaktır. Ancak şu gerçek de ortadadır: Atatürk de dahil partinin üst idaresinde, çok partili demokrasi amacından kimse vazgeçmemiştir.
‘Başarıları gücünü artırdı’
Atatürk’ün parti içi ve devletteki en kudretli periyodu ne devrandır?
Atatürk’e karşı, savaş devranında Meclis’te uzun tartışmalar yaşanmış, kimi kararlar çekişmeli oylamalar sonucunda alınmıştır. Fakat daha sonraları yaşanan vukuatlar, gerek askeri, gerek diplomatik muvaffakiyetler, Atatürk’ün siyasal gücünü o ölçüde artırmıştır ki, niyetlerini gerçekleştirmek için artık yeni yetkilere gereksinimi yoktu. Lakin vukuatlar o formda gelişti ki hükümete yeni salahiyetler verilmesi, Meclis’teki çoğunluğun isteği haline geldi. 1925-1930 arasında Meclis’in yetkilerinin büyük kısmının, hükümetçe kullanılabilir hale gelmesinde, o nedenin de tesiri vardır. Gelgelelim bu durum, dört-beş yıllık bir vade için makbuldü. O mühlet biter bitmez de, Özgür Fırka teşebbüsüne geçildi. Atatürk’ün vefatından evvel, geçmişte kendisine muhalefet eden eski silah arkadaşlarına olan kırgınlığı hafiflemişti. Velev küskün olduğu birtakım isimlerle barışmaya başlamıştı. Onlar arasında yine milletvekili olarak görmek istediği isimler vardı. Kimileri Atatürk hayattayken tekrar Meclis’e girdi, kimileri İnönü’nün vaktinde. Etrafında güvendiği, çeşitli hususlarda görüşlerini aldığı çalışma arkadaşları vardı. O açıdan, Atatürk’ün liderlik devrini değerlendirirken, bütün o gelişmeleri de göz önünde tutmakta yarar var.
YARIN: ‘CHP içindeki demokratikleşme süreci çok partili periyodun öncüsüydü’
Milliyet
