Nagihan Gür, yeni yayımlanan “Hikâyenin Hikâyesi” kitabıyla 1778’de metne geçirilmiş farklı bir hikâyeyi gün yüzüne çıkardı. Devrindeki vesair hikâyelerden farklı bir çizgide olan “Afife Hanım Sergüzeşti”ni yüzyıllar evvel okuyanların metne düştükleri notlar da ilgi cazibeli. Hikâyelerin sesli olarak biri tarafından kahvehanelerde, hamamda, meskenlerde, çeşitli meclislerde okunduğu devirde metne düşülen notlarda hikâyenin kim tarafından, ne vakit, nerede okunduğuna ait haberler ve hikaye hakkında tahliller bulunuyor. Yüzyıllar öncesinin okurları, önümüze yalnızca bu notlarla da çıkmıyor. Hikâyeyi okuyanlar, karakterleri hayallerinde canlandırarak sahifelerin kenarlarına kolay görseller de çizmiş.
Bir bayanın kendisine kurulan tuzaklardan, zorluklardan, tacizlerden kurtularak intikam almasını bahis edinen “Afife Hanım Sergüzeşti”ni, metni günümüze taşıyan Nagihan Gür’le konuştuk.
– Osmanlı’da hikâye deyince ne anlamalıyız?
Günümüzdeki hikâyeden çok da farklı değil aslında. Sadece üretilme ve tüketilme biçimleri farklılaşıyor. 15. yüzyıl sonrasında saray hayatının gelişmesi ve İran edebiyatının tesiri ile Osmanlı şairleri, nâsirleri (düz yazı yazanlar) halk hikâyelerini ya da kendi kurguladıkları özgün hikâyeleri kaleme almaya başlıyor. “Klasik hikâye” olarak isimlendirilen bu anlatılar, halk hikâyeleriyle iç içe geçmiş bir yapı sergiliyor. Başka yandan Arap, Fars ve Hint edebiyatlarından çeşitli hikâye tercümeleri, adaptasyonları yapılmaya başlanıyor. Hikâyeler, dini-ahlaki pahaları yerleştirmek, toplumsal normları korumak üzere işlevler üstleniyor.
Bir toplumsallaşma aracı
– Bu hikâyenin metne geçirildiği periyodun okuru kimdir? Nasıl bir okuma pratiği vardı?
18. yüzyılda kitap üretimi artmaya başlıyor, İstanbul sahaflarına İslam coğrafyasından kitap akışı sağlanıyor. Hususî kütüphanelerin ve bağış koleksiyonlarının sayısında da artış oluyor. Sahaflardan kitaplar kiralanıyor ya da elden ele kitap değişimi yapılıyor. Kitaplar, yalnızca seçkin kişilerin ulaşabildiği bir nesne olmaktan çıkıyor. Bu durum, hikâyeleri kitaplardan okuyan kentli bir orta sınıfın oluşmasını sağlıyor. Bu sınıf içerisinde yeniçeriler, tüccarlar üzere farklı kısımlardan bireyler taraf alıyor. Böylece sesli kitap okuma kültürü gelişiyor ve bir cins cümbüş aracı olarak yaygınlaşıyor. Bu bir toplumsallaşma aracı aslında. Bugünkü üzere kişileri bir araya getiren çok etken yok. Kahvehanelerde, tekkelerde, çarşı ve hamamlarda şiirler okunuyor, hikâyeler anlatılıyor.
– Afife Hanım Sergüzeşti ile nasıl karşılaştınız?
Birinci asrî Osmanlı şiir tarihinin müellifi, İskoç oryantalist Elias John Wilkinson Gibb’in ferdî arşivini araştırıyorum ve monografisini yazıyorum. Gibb’in eser koleksiyonuna düştüğü okur notları üzerinden tahliller yapmaya çalışıyorum. Gibb, el yazması koleksiyonunu, British Museum’a bağışlıyor. Koleksiyon British Library’e aktarılıyor. Bu koleksiyonu incelemek için burada çalışmalar yaptım. Bu sırada Afife Hanım Sergüzeşti ile karşılaştım. Kitabın bir bayanla ilgili olması dikkatimi çekmişti. Kitaba düşülmüş görsellerle karşılaştım. Bu görseller, el yazmalarında çok sık rastladığımız tipten değildi. Metin, 106 varaktan oluşuyor. İstinsah (bir metni elle yazmak) kaydında 1778 tarihi konum alıyor. Muhtemelen bu yüzyılda ya da daha öncesinde laflı kültürde dolaşımda olan bir hikâyenin metne geçirilmiş formu. Kimin metne geçirdiği hakkında haberimiz yok. Metinde konum alan yazım yanlışları, hikâyenin bir ortamda anlatılırken metne geçirildiğini düşündürüyor.
Merkezinde bayan var
– Bu hikâyenin devrindeki öteki metinlerden farkı ne?
Hikâyede, Afife’nin karşılaştığı aksiliklerin üstesinden gelmesi, tacizlere karşı koyması, erkeklerden intikamını alması ve kendisini aklaması anlatılıyor.
Hikâyenin “Afife Hanım Sergüzeştidür” biçiminde bir başlık taşıması dahi farklılık. Zira Osmanlı periyodu hikâyelerinde bayanlar, umumiyetle yardımcı karakterdir. Lakin Afife, hikâyenin merkezinde konum alır. Afife Hanım Sergüzeşti’ni geleneğin çizgisi dışına taşıyan en değerli özellik, bu hikâyenin “iffetli” bir bayanı mevzu edinmesidir. Osmanlı edebiyatında, bayanlar çoklukla olumsuz tiplerdir:
Güvenilmezdir, erkekleri baştan çıkarır, hilecidir, Bu bayan temsilleri, erkek bakış açısıyla kurgulanmıştır. Olumsuz bayan temsillerine erken asrî devir Avrupa topluluklarında da rastlanır. Afife’nin “iffetli” ve “etkin” bir bayan karakter olması bu hikâyeyi, klâsik anlatılardan ayırır.
![](https://murphyhaber.com/wp-content/uploads/2020/06/asirlar-otesinden-bir-kadin-hik-yesi-0-geMjM9bZ.jpg)
‘Hamamda kıraat etmiştir’
Kitaptaki okur notları günümüz Türkçesiyle şöyle:
– Bu kitap Demirkapı yakınlarında öğlen vakti belli başlı bir saatte okundu. Şayet zevki var mıdır dersen, bunun üzere sefalı bir şey yoktur. 1778.
– Bu kitabı Aksaray’da Şekerci Sokağı’nda Kesavet Hamamı’nda Ahmet Ağa kıraat etmiştir. Malum ola. 25 Ağustos 1806
– Bu kitap yağlıkçılar (havlu, mendil satan esnaf) içinde bir çeyrekte tamam olundu. (Tarih yok)
– Bu kitabı sadrazam efendimizin enderun ağlarından derviş Şakir Ağa kıraat etmiştir. 1806
Yüzyıllar öncesinden izler
– Hikâyedeki okur notları ne manaya geliyor? Kim, niçin not düşüyor?
Okur notları, bugün olduğu üzere okurların metinlerle kurduğu bağı güçlendiriyor ve bu bağın öbür okurlara aktarılmasını sağlıyor. Okur, kitaplara bıraktığı izlerle “ben buradaydım” diyor aslında. Başka okurlara kitapla ilgili olumlu referanslar da sunuyor.
Hikâyede acemi sayılabilecek birtakım görseller konum alıyor. Bu görseller arasında Çöl Padişahı’na ilişkin olan görsel nispeten ilgi cazip. Bu görselde Çöl Padişahı başında sorgucuyla resmedilmiş. Bu tasvir, hikâyeyi okuyan ya da dinleyen kimselerin zihinlerinde nokta etmiş sorguçlu Osmanlı padişahı imgesinin bir yansıması. Bu görsel, Sultan Abdülmecid’in portreleriyle benzerlik gösteriyor. Bu da hikâyenin Abdülmecid periyodunda okunduğunu gösteriyor. Notlar ve görseller, bu hikâyenin o periyotta belli başlı bir popülerlik kazandığını gösteriyor.
Afife Hanım Sergüzeşti, yalnızca bir edebiyat metni değil, kültürel, psikanalitik, sosyolojik ve feminist okumalara açık güçlü bir anlatı. Bayanın uğradığı şiddetin tarihselliğine ait de okumalar yapmamıza imkân sunuyor. Bu çalışmanın farklı disiplinlerdeki çalışmalara kaynaklık etmesini ümit ediyorum.
Milliyet