Milliyet, Anayasa Mahkemesi (AYM) ve lokal mahkeme ortasındaki tartışmayı; “bireysel başvuru” sisteminin tarihi süreci, neden oluşturulduğu, hangi anayasal ve yasal değişiklikler yapıldığı, uygulama karşılaşılan meseleler, AYM’de artan iş yükü, değişiklik talepleri ve hukuksal görüşler ışığında mercek altına aldı. Türkiye’de AYM’ye ferdi müracaat; kamu gücünün ihlalinden ötürü rastgele bir kişinin mağduriyetinin giderilmesi hedefiyle hayata geçirildi. Bir öteki hedef da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde (AİHM) hak ihlalleri nedeniyle açılan davaların sayısını azaltma amacıydı. 12 Eylül 2010 referandumuyla AYM’ye ferdi müracaat yolu açıldı. Referandumda kabul edilen anayasa değişikliği ile Anayasanın 148. hususuna şu kararlar eklendi:
“Herkes, Anayasada teminat altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Kontratı kapsamındaki rastgele birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği savıyla AYM’ye başvurabilir. Müracaatta bulunabilmek için olağan kanun yollarının tüketilmiş olması kaidedir. Ferdî müracaatta, kanun yolunda gözetilmesi gereken konularda inceleme yapılamaz. Ferdi müracaata ait tarz ve asıllar kanunla düzenlenir.”
Anayasa değişikliği doğrultusunda AYM’nin Kuruluşu ve Yargılama Tarzları Hakkındaki Kanun’da da yapılan değişiklikle ferdî müracaatların adabı, temelleri ve nasıl ele alınacağı ayrıntılı formda belirlendi. Kişisel müracaatın uygulamaya geçirilmesiyle, kamu gücünü kullanan kişi ve kurumların sebep olduğu hak ihlallerine karşı 23 Eylül 2012 tarihinden itibaren anayasal yargı kontrolü başlatıldı.
285 bin müracaat
23 Eylül 2012 tarihinden, 12 Eylül 2020 tarihine kadar AYM’ye yaklaşık 285 bin müracaat yapıldı. Bunun 243 bini sonuçlandırıldı. AYM incelediği müracaatlarda 10 binden fazla ihlal kararı verdi. İhlal kararlarının temel hak ve özgürlüklere dağılımına bakıldığında birinci üç sırada yüzde 54’le adil yargılanma hakkı, yüzde 26.7 ile mülkiyet hakkı ve yüzde 5.7 ile söz özgürlüğü geliyor. Ferdi müracaatların yoğunluğu hem uygulamada yaşanan problemler hem de AYM’nin iş yükünü artırması ekseninde vakit zaman tartışma konusu oldu. Hatta AYM Lideri Zühtü Arslan, artan iş yükünü lisana getirirken, “Bize yapılan müracaatları dikkate aldığımızda kişisel müracaatların altından kalkma kapasitesine sahip dünyada rastgele bir anayasa mahkemesinin olmadığını rahatlıkla anlarız” tabirlerini kullandı.
8 yıllık deneyim doğrultusunda AYM, öncelikle emek ve vakit kaybına yol açtığını savunarak “eksiklik bildirimi sisteminin” gözden geçirilmesini, hatta kaldırılmasını istiyor. İkinci olarak kıymetsiz, fazla ziyana uğranmamış ferdî müracaatları daha süratli halde ayıklayabilmek ve AYM’nin vaktini, emeğini daha çok anayasal kıymete sahip müracaatlara ayırabilmesi için, “tek başına kabul edilemezlik kriterini”, “müstakil, bağımsız bir kriter” olarak benimsenmesini talep ediyor. Son olarak uzun yargılama şikayetlerinin Adalet Bakanlığı bünyesinde oluşturulan kurula devredilmesine yönelik bir değişikliğin yapılması gerekliliğine işaret ediyor.
Uymayan iki örnek
AYM’nin hak ihlali kararlarına karşı mahallî mahkemelerin aleyhte tavırları pek karşı karşıya kalınan bir durumu değil. Mahallî mahkemelerin AYM’nin verdiği hak ihlali kararlarına uymadığına ait en somut örnek gazeteci Şahin Alpay ve Mehmet Altan davaları. Alpay ve Altan hakkında AYM’nin verdiği hak ihlali kararının akabinde, avukatların tahliyeye ait dilekçelerini kıymetlendiren İstanbul 13. ve 26. Ağır Ceza mahkemeleri heyetleri, iki sanık hakkında da tutukluluğa devam kararı vermişti.
Van zelzelesi sonrası yıkımdan kaynaklanan bir dava sürecinde savcılığın soruşturma müsaadesi vermemesi mahkemeye taşınmıştı. Oluşan hak ihlali iddası sonrasında mahkeme, AYM’nin ferdi müracaat sonrası verdiği karara uymayarak, soruşturma müsaadesi verilmesinin önünü kapatmıştı.
Mahallî Mahkemelerin, Anayasa Mahkemesi’nin (AYM) “hak ihlâli” doğrultusunda verdiği tekrar yargılama kararına uymaması tartışma konusu oldu. Hukukçular mevzuyu Milliyet’e kıymetlendirdi.
‘Uymam diyemez’
Hikmet Sami Türk (Eski Adalet Bakanı): 14. Ağır Ceza Mahkemesi, AYM’nin kararına uymak zorunda. Hak ihlalinin sonuçlarının ortadan kaldırılması için yine yargılama yapılmak üzere gönderilen karara, mahallî mahkeme “uymam” diyemez. Mahallî mahkemenin kararında dayandığı kanun kararı bahisle ilgisiz. İdari süreçlerle ilgili karara dayandırıyor. Anayasanın 125. hususunun 3. fıkrası, yargı yetkisi idari hareket ve süreçlerin hukuka uygunluğunun kontrolüyle ilgili olup, yerindelik formunda kullanılamaz. İdari süreçlerle ilgili bu. Asıl uygulanması gereken 2. fıkra. Tespit, ihlal bir mahkeme tarafından kaynaklanmışsa, kararın ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldırmak için yine yargılama için belge birinci derece mahkemesine gönderilir. Tekrar yargılama yapmakla yükümlü mahkeme AYM’nin ihlal kararında açıkladığı ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldıracak halde süreç yapar. Mümkünse belge üzerinden karar verir. Temel hak ve özgürlükler idari kararla ihlal edilmişse o taktir de olabilirdi, ancak burada yargı ile ilgili karar var. Berberoğlu hakkındaki ihlal yargı kararıyla verilen mahkumiyet kararı. Yargı kararıyla uygulanacak karar, AYM’nin Kuruluş ve Misyonları Hakkındaki Kanunun 50. Unsurunun ikinci fıkrasıdır. Bir de anayasanın 153. unsurunun son fıkrası, AYM kararlarının yasama, yürütme ve yargı organlarını bağlaması kararı var. Bu açık karar. Münasebetiyle 14. ağır ceza mahkemesini de bağlar. Mahallî mahkeme AYM kararını tanımıyor, bu Anayasa ve AYM kanununa karşıttır.
‘Katmerli hak ihlali’
Ali İstek Aydın (AYM eski Raportörü): AYM hem anayasayı, hem Avrupa İnsan Hakları Kontratını temel alarak ‘hak ihlali vardır’ demiştir. AYM’nin bu türlü dediği mevzuda artık mahallî mahkemenin ‘hak ihlali yoktur ya da yine yargılama müsessini yapmam demesi kelam konusu değildir.
Bu türlü bir şey olamaz. Hak ihlali katlanarak devam ettirilmiş, mahallî mahkeme katmerli bir hak ihlaline yol açmıştır. Verdiği karar büsbütün bir kontrol kararı. Lokal mahkeme AYM’yi denetleyerek, ‘tersi kontrolü tanımıyorum, ihlal yok’ demiştir. Kendini denetleyecek mahkemeyi denetlemeye kalkıyor, ‘sen bu türlü karar veremezsin’ demeye getiriyor. Burada ne hukuk devletinden ne de bağımsız yargı unsurları ile kozmik prensiplerin varlığından kelam edilemez. Lokal mahkeme misyon ve yetki ihlali yapmıştır. Pekala bunun gereği nedir?
Hala kanun yolları vardır, savcılığa itiraz hakkı vardır. AYM’ye tekrar müracaat hakkı bile var. Yöntemler var, adap kapanmış değil. Lakin gayretin siyasi olarak verilmesi gerçeği ortaya çıkmıştır. Polemik AYM tartışmasının derinleştirilmesinin öte bir şey değil. Davanın özü kaybediliyor.
‘Anayasa’yı AYM çiğnedi’
Feti Yıldız (Hukukçu/MHP Anayasa Kurulu Üyesi): AYM, ferdî müracaat kabulü için gerekli kaide olan bariz kanuna karşıtlık yahut keyfi uygulama kaidelerini göz arkası ederek kendini muhteşem temyiz mahkemesi pozisyonuna getiremez. Yani AYM, Yargıtay üstünde kontrol mahkemesi değildir. 6216 Sayıl AYM kuruluş kanununun 49. unsurunun 6. fıkrasında; ‘kanun yolunda gözetilmesi gereken konular kişisel müracaatta incelemez’ der. Temyiz etme sebepleri açısından incelenemez. İhlal kararı verilmesi halinde 6216 Sayılı Kanunun 50. unsurunun birinci fıkrasına nazaran ihlal kararı verilmesi halinde ise ihlalin sonuçlarının kaldırılması için yapılması gerekenlere hükmedilirken, yerindelik kontrolü yapamaz. İstanbul 14. Ağır Ceza Mahkemesi, AYM’nin hak ihlali kararını yerindelik kontrolü olarak gördü. Bu sebeple ‘yapılacak rastgele bir süreç yoktur’ dedi ve reddetti.
Asıl olan şu, AYM karar verirken dedi ki, ‘aldığın mahkumiyet kararını kaldırdım’. Bu türlü bir yetkisi yok. Yargıtay’ın üstünde ‘ben senin kararını kaldırdım’ diyemez. AYM hak ihlali kararı alırken misyon hudutlarını aştı. Aslında mahallî mahkeme değil, AYM Anayasa’nın bu özel kararı görmezden gelerek, Anayasa’yı çiğnedi.
Milliyet
