Eski CHP Genel Lideri, gazeteci Altan Öymen, yazı dizimizin üçüncü gününde Atatürk’ün vefattan sonra CHP ve Türk siyasetinde yaşanan değişimi ve bu değişimden 27 Mayıs 1960 darbesine uzanan uzanan süreci anlattı…
Atatürk’ün vefatından sonra parti içindeki en besbelli değişim hangi istikamette olmuştur?
Atatürk’ün vefatından sonra 1938’in sonuna hakikat toplanan harika kurultayda, İsmet İnönü’ye CHP’nin “değişmez genel başkanı” ile “Milli Şef” unvanı verilmişti. Bu natürel, demokratikleşme süreciyle bağdaşmayan bir gelişmeydi. O unvan, 1946’nın mayıs ayındaki 2’nci Harikulâde Kurultay’da kaldırıldı. Ayrıyeten, o kurultayda ve onu izleyen periyotta, demokratikleşme yolunda diğer kimi adımlar atıldı. Bunlardan biri, 2.5 yıl evvel başlatılmış olan, partiyi devletle bütünleştirme denemesinin sona ermesiydi. Vilayetlerdeki valiliklerin tıpkı vakitte parti lideri olması üzere, vilayet memurlarının partili olabilmesi üzere kurallar oluşturmaya çalışılmıştı. O kurultayı izleyen devirde onlar da büsbütün kaldırıldı.
Parti içinde birinci çatlak sesler ne vakit duyulmaya başlandı?
“Çatlak ses” demeyelim. Zira bir parti içinde konuşmalar, tartışmalar elbette olabilir, olmalıdır da. Cumhuriyet Halk Partisi içindeki değerli yapısal tartışmalar, tek parti devrinde daima vardı. Bunlar çok partili hayata geçiş adımları sırasında daha da canlanmıştı. 1945 yazında İkinci Dünya Savaşı’nın Avrupa’daki kısmının sona erdiği vakitlerde, Cemiyetler Kanunu’nda yapılan değişikliklerle yeni partilerin kurulmasına başlandı. Çok partili siyasetin birinci partisi Nuri Demirağ’ın Ulusal Kalkınma Partisi’dir (MKP). CHP’nin içinden çıkan siyasetçilerin kurduğu Demokrat Parti’nin 1946’nın ocak ayında siyasete katılması ile Türkiye siyasetinde çok değerli bir basamağa gelindi. Aslında o gelişme de parti içindeki daha tek parti vaktindeyken başlayan tartışmaların sonucudur. Ve o tartışmalar sonucundadır ki, Türkiye’nin çok partili hayata geçişi kolaylaşmıştır.
Demokrat Parti’nin başında, Atatürk’ün İnönü’den sonraki son Başbakanı Celal Bayar vardı. Yine CHP takımlarında milletvekili olarak vazife almış olan Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan vardı.
12 Temmuz Bildirisi
Sonrası malûm: Evvel, demokratikleşme sürecinin birinci çok partili genel seçimi olan 1946 seçimi yapılıyor ve o seçim, sonuçları çok tartışılan bir seçim oluyor. Demokrat Parti, 465 üyeli Meclis’te 62 milletvekiliyle temsil edilen ikinci parti oluyor. Gerçi DP’nin gösterdiği aday sayısı iktidara gelmesini sağlayacak sayıdan epey gerideydi. 16 vilayette aday gösterememişti. Fakat kimi vilayetlerde DP’lilerin itiraz ettiği sonuçlar, onların öne sürdüğü üzere çıksaydı, Meclis’e giren DP’li sayısı 62’den epey fazla olacaktı. O mevzudaki tartışmalar aylarca sürdü… Gerginlikler yaşandı. DP’liler mahallî seçimleri boykot etti.
1947 yılında partiler ortası uzlaşma teşebbüsleri başladı ve sonuç verdi. Cumhurbaşkanı İnönü, DP Genel Lideri Celal Bayar ile CHP’nin Başbakanı Recep Peker’i bir ortaya getirdi. İki taraf birbirlerinin haklarına uygun davranmayı kabul ettiler. Bu “İnönü’nün 12 Temmuz Bildirisi” ismiyle anılan bir bildiriyle kamuoyuna açıklandı.
Bu gelişmenin sonucu olarak, 1950 seçimine, iktidardaki CHP ile muhalefetteki DP’nin birlikte hazırladığı yeni Seçim Kanunu’yla girildi. Sonuçta da Cumhuriyet tarihinin birinci iktidar değişikliği yaşandı.
‘İyimserlik havası’
Demokrat Parti’nin iktidara gelişinden sonra CHP’de neler oldu?
Eski Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ile yeni Cumhurbaşkanı Celal Bayar görüştüler. Eski Başbakan Şemsettin Günaltay ile yeni Başbakan Adnan Menderes de kendi ortalarında buluşup misyon değişimi sürecinin programını belirlediler. Meclis’te hepsinin katıldığı bir merasim yapıldı. Ülkede genel bir iyimseverlik havası esti. Demokrat Parti’nin, iktidara geldikten sonra attığı adımlar ortasında, eskisine nazaran daha özgürlükçü bir “Basın Kanunu” çıkarmak da vardı. Ayrıyeten bir genel af kanunu da çıkarıldı. Demokrat Parti içinden “komünisttir” diye karşı çıkanlar oldu ancak Nâzım Hikmet’in de o kanundan faydalanması ve 13 yıl civarındaki mahpus ömründen kurtulması mümkün oldu. Bu da genel bir mutluluk uyandırdı.
Demokratik olgunluk kısa sürdü
Optimistlik havası ne vakit bozuldu ve sonrasında neler yaşandı?
Optimistlik havası, iki yıl kadar sürdü. Daha sonra o hava çeşitli vesilelerle bozulmaya başladı. “Vesile” diyorum, “sebep” demiyorum. Zira, asıl sebep muhakkaktı. İktidardaki siyasetçilerin da, muhalefetteki siyasetçilerin da değerli bir kısmının demokrasi deneyimi azdı. Çıkan meselelerin büyümesinin temel nedeni oydu. Birbirleriyle diyalog kurma alışkanlığı olsa, çarçabuk çözülebilecek olan küçük problemleri, o sıradaki kızgınlıklarının tesiriyle, büyütme vesilesi (veya bahanesi) yapabiliyorlardı. Genel sınırlarıyla bakılırsa, bu olağandı. Zira 20’nci yüzyılın birinci yarısını hatırlayalım: Başlangıçta, yalnızca dünyanın birçok ülkesinde yaşayan insanların da çok büyük kısmının, demokratik şartlar içinde uzun mühlet yaşamaları, o vakte kadar mümkün olmamıştı.
‘Aklıma daima ‘keşke’li cümleler gelir’
Şayet 1961 Anayasası üzere bir anayasa DP devrinde hayata geçirilmiş olsaydı, askeri müdahalenin önüne geçme fırsatı yakalanır mıydı?
1960 yılının öncesindeki yıllarda ve 1960’ın birinci aylarındaki gazetelerin manşetlerine, yazılarına bakılırsa, Meclis tutanaklarına göz atılırsa, şu apaçık görülür: İktidar ile muhalefet ortasında, en kıymetli tartışma konusu, temel hak ve özgürlüklerin kısılmasıdır. Duruşmaların iktidarın baskısı altına sokulması için çıkarılan maddelerdir. Şayet, 1924 Anayasası değiştirilerek dünyadaki demokratik ve özgürlükçü anayasalara uygun bir anayasa hazırlanıp yürürlüğe girmiş olsaydı, o tartışmaların hiçbirine gerek kalmayacaktı. Sonradan halk oylamasından geçip yürürlüğe giren anayasa bence o denli bir anayasaydı. Demokrasiyi teminat altına alan kararlar getirmişti.
1924 Anayasası’nda Meclis’ten çıkan kanunların Anayasa’ya terslik ihtimalini denetlemek için rastgele bir sistem yoktu. Kanunların denetlenmesi, o kanunları çıkaran Meclis’in içindeki Anayasa Kurulu ile Meclis Genel Kurulu’nun yetki alanındaydı. Yani, o kanunlara şahsen oy verip o tartışmalı kanunların kabul edilmesini sağlayan milletvekillerinin çoğunlukta olduğu konseyler… Bu türlü bir durumda, kanunların Anayasa’ya uygun olup olmadığının tartışılmasında, o sorunun yanıtı daima “uygundur” diye karara bağlanıyordu. Bizim 1924 Anayasası’nın yerine referandumda kabul edilip yürürlüğe giren Anayasa, o durumu değiştiren bir Anayasa’ydı.
Anayasa Duruşması kuruldu
O Anayasa’yla getirilen unsurların değerli bir kısmı, daha sonraki anayasalarımızda ve anayasa değişikliklerinde koruma edilen kararlar içeriyordu. Onlara nazaran, bir Anayasa Duruşması kurulmuştu. Maddelerin temel hak ve özgürlüklerin özüne dokunamayacağı prensibi ile birlikte, öbür ülkelerin de mevzuatına giren “Anayasa’yı muhafaza sistemi” bizde de oluşturulmuştu. 1961’den sonra da İsmet İnönü’nün başkanlığındaki karma hükümetler vaktinde, o Anayasa kararlarıyla ilgili tüm ahenk kanunları hazırlanıp yürürlüğe girmişti. O tertip değişikliği, keşke bizdeki “demokrasiye geçiş” sürecinin daha başlangıcında yapılabilseydi… O takdirde tahminen 27 Mayıs’tan evvel yaşanan gerginliklerin önlenmesi imkânı doğabilirdi. O “eski zamanlar”ı düşününce, benim aklıma daima o “keşke”li cümleler gelir.
‘1924 Anayasası kâfi değildi’
Türkiye’de 1950’lerde yürürlükte olan 1924 Anayasası demokrasinin teminat altına alınmasına kâfi değildi. Seçim Kanunu ile haklar ve özgürlüklerle ilgili birtakım yasalar 1950’den evvel demokratikleştirilmişti fakat Anayasa’nın da değişmesi gerektiği düşünülmemişti yahut düşünülse bile ihmal edilmişti. 1950’den sonraki yıllarda, evvel tek tek çıkan, daha sonra da yaygınlaşan ve hızlanan olumsuz hadiselerin temelinde o ihmalin hissesi büyüktür.
YARIN: 12 Mart’tan 12 Eylül’e Türk demokrasisi ve CHP’NİN Ecevitli yılları…
Milliyet
