Vatikan Saklı Arşivleri’nde yeralan kilise evrakları ortasında İzmir Başepiskoposu Monsenyör Vallega’nın 3 Ekim 1922 tarihinde kaleme aldığı ve Vatikan Dışişleri Bakanı Kardinal Gasparri’ye gönderdiği yazı, en dikkat çeken döküman olarak dikkat çekiyor. Vallega’nın İzmir’den yolladığı raporda şu sözler yer alıyor: “Dünyaya Yunanlılar’ın ne yaptığını göstermek için Türkler’in korumaya çalıştığı Avrupalılar’ın mahallesi bir yıkıntıdan ibaretti. Her şey eksik, kiliseleri tekrar açmak, tekrar inşa etmek imkânsız. Yunanlıların yangından sorumlu olduğu varsayımı giderek doğrulanıyor. Buraya varışımdan beri Yunanlılardan şunu duyuyordum: İzmir’i terk etmeyeceğiz; bırakmak zorunda kalırsak ateşe vereceğiz. Ve bu türlü de yapıldı. Yangını önlemek yahut sınırlamak için Türklerin gerekli tedbirleri almadığını söyleyenler var. Yangın vahim bomba patlamalarıyla kentin çeşitli bölgelerinde eş vakitli olarak başladı. Üç gün ve üç gece sürdü.”
Şeytani plan gerçekleşti
Yangın sırasında İzmir’de Dominiken rahip olarak misyon yapan Giordano Grosso’nun kaleme aldığı raporda ise; “Faciaların habercisi göğe yükselen birinci dev sütun bombaların, mühimmatın ve kundak gereçlerinin saklanıldığı Ermeni kulübünde çıkmıştı. Biraz sonra kentin özellikle Rumların ve Ermenilerin yaşadığı öbür noktalarında, eş vakitli yangınlar patlak vermişti. Bununla Yunanların ve Ermenilerin çok vakit evvel açıklanan hüzünlü projeyi harekete koyup, Türklere yalnızca harabe ve mezarlık bırakmak istediklerinin apaçık bir göstergesiydi. Şeytani plan gerçekleşmiş oldu. Kent muazzam bir mangala dönmüştü. Hiçbir kalem o sahnenin dehşetini anlatamayacak” tabirleri yer alıyor.
Türklere el bombası atıldı
14 Eylül 1922 tarihli dokümanda ise Ermeniler’in Türkler’in İzmir’e girdiklerinde üzerlerine bomba attıklarına değinilirken, “Türkler, çok sakin ve barışçı bir edayla İzmir’e varmışlardı. Amiraller, konsoloslar ve dahi bizler, makûs bir rol sergilemek ve artık insanları katletmek istemediklerini göstermekten yana olduklarını düşünüyorduk. Fakat Ermeniler, Türkler İzmir’e girdiklerinde onların üzerine el bombaları attılar. İzmir’e birinci giren alayın kumandanı Şerafettin beyin altında üç at öldü, şahsen Şerafettin Beyefendi iki kere yaralandı. Meskenlerin üzerinden ateş ediliyor ve askerler yaralanıyordu. Bu, barutu ateşleyen kıvılcımdı” deniliyor.
Milliyet