Eski CHP Genel Lideri ve gazeteci Altan Öymen, CHP kurultayları üzerinden Türkiye’nin siyasi tarihini konuştuğumuz yazı dizimizin ikinci gününde CHP içindeki demokratikleşme süreci ile çok partili periyoda geçişi anlattı:
CHP’nin devlet partisi olarak kurulduğu, “parti devleti” anlayışının tohumunu ektiği istikametindeki tenkitler gerçeği yansıtıyor mu?
Partinin daha Anadolu ve Rumeli Müdafâa-i Hukuk Cemiyeti periyodundan itibaren, birinci amacı ülkeyi işgalden kurtarmaktı. Meclis’in kuruluşundan sonra da durum öyleydi. Milletvekillerinin bir kısmı, savaş meydanlarına gidip geliyorlardı. Atatürk, bu devirde, bir yandan cephede savaş verirken, ikinci problem olarak ülke genelindeki valiler ve öbür kamu yöneticilerine kelam geçirmeye çalışmaktadır. Atatürk’ün İstiklal Savaşı’nın en şiddetli günlerinde “muallime ve muallimler” (kadın-erkek öğretmenler) için kongre tertip etmesi de çok kıymetli bir basamaktır. Orada, şimdi Cumhuriyet kurulmadan, kadın-erkek eşitliğini de gözeten bir ortam içinde, Atatürk, savaş bittikten sonra çabucak eğitim seferberliği başlatılacağını duyurmuştur.
‘Hedefler savaş sırasında belirlendi’
Bir merdiveni çıkarken her basamağında bir üstteki basamakları da düşünen önderdir Mustafa Kemal Paşa. Evvel saltanatın kaldırılması, Cumhuriyet’in duyurusundan sonra hilafetin kaldırılması, akabinde Tevhid-i Tedrisat Kanunu, laiklik, Diyanet İşleri’nin kurulması, Uygar Kanunu’nun kabul edilmesi… Hepsinin, savaş sırasında da düşünülmüş, detayları saptanmasa bile ana sınırlarıyla belirlenmiş
gayeler olduğu belirlidir.
Cumhuriyet’in halka karşın bir avuç seçkin asker tarafından kurulduğu, CHP’nin jakoben, zirveden inmeci bir parti olduğu istikametindeki tenkitleri nasıl yorumlarsınız?
Bu telaffuzların akılla, mantıkla izah edilecek tarafı yoktur. Her memlekette halkın içinden çıkan insanların bir kısmı ülke problemleriyle daha fazla ilgilidir. Fransız ihtilalini yalnızca pazar meydanında salatalık satan beşerler gerçekleştirmedi. Düşünürler vardı, muharrirler vardı, öğrenciler vardı, küçük burjuvalarla birlikte çalışanlar de vardı. Birtakım asilzadeler ve subaylar vardı.
Bizde Ulusal Kurtuluş Savaşı’nda da durum öyleydi. Türkiye’nin her tarafından ve halkın her bölümünden beşerler vardı. Idare takımlarında olup da savaşı başlatanların birçoklarının mesleği askerliktir. Lakin o savaşın başkan takımında bulunup daha sonra Cumhuriyet’in kuruluşuna katılan askerlerin, paşaların hangisi seçkin yahut asilzadedir? Yahut güçlü çocuklarıdır?
Mustafa Kemal, İsmet İnönü, Fevzi Çakmak ve başkaları halkın içindeki insanların çocuklarıdır. Hepsi parasız yatılı okullarda okumuştur.
O vakitler, “parasız yatılı” okul olarak da Harbiye vardı. Mülkiye vardı, öğretmen okulları vardı.
Halk deyince, o zamanki ölçüler içinde, çoğunluğu okuma-yazma bilmeyen şahıslar anlaşılmamalıdır. Dar gelirli ailelerin içinden çıkıp kendilerini yetiştiren başarılı beşerler da, “halk”tır. Cumhuriyet’i ve CHP’yi kuranların büyük bir kısmı onlardandır.
‘Halkın içindeydiler’
Cumhuriyet’i kuranların, hiçbir vakit, imtiyazlı yahut varlıklı takımlar oluşturmak üzere sıkıntıları de olmamıştır. Evvel Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni, sonra ismi üstünde Halk Fırkası’nı kuranlar, halkın içindeki çalışmalarını, Kurtuluş Savaşı sırasında da, savaştan sonraki barış yıllarında da aralıksız olarak sürdürmüşlerdir.
“Halktan kopuk” ne demek? Askerken de halkın içindeydiler, savaştan sonra sivilleşip devletin sivil misyonlarını üstlendikten sonra da… Ayrıyeten şunu da hatırlamalı: Sivilleştikten sonra asker elbiselerini bir daha giymediler. Ne paşa unvanlarını kullandılar ne de “paşalar gibi” yaşamaya heves ettil
Sola yönelik siyasetler 1961 Anayasası ile hızlandı
“Ortanın Solu” telaffuzundan evvel, sola eğilimin 1931 kongresinden itibaren başladığı savları hakkındaki niyetleriniz nelerdir?
Devletçilik prensibi, aslında yatırım sermayesi bulmakta çok zahmet çeken, ulusal kaynakları çok sonlu olan ülkede, sermaye birikiminin de gereği olan bir unsurdu. Lakin 1929 buhranı, o unsurun ne kadar değerli olduğunu göstermiştir. Zira ABD dahil, ekonomileri en liberal olan ülkeler bile iktisada devletin katkısının da gerekli olduğunu görmüşlerdi.
‘Amaç sosyalist model değildi’
Partinin 1931’de gerçekleştirilen 3. kongresinde “devletçilik” ve “inkılapçılık’ unsurunun de eklenmesiyle “6 Ok” ortaya çıkmıştır. “İnkılapçılık” yahut daha sonraki ismiyle “devrimcilik” unsuru, daima ihtilaller yoluyla her alandaki “çağdaşlaşma” hareketinin tartı kazandığı devrin başlangıcıdır. CHP’nin “devrimcilik” olarak tanımladığı yaklaşım, “muasır medeniyet” seviyesine ulaşma ve o seviyesi de geçme maksadının, o yoldaki uğraşlarının sözüydü. Devletçilik ise, başlangıçta sermaye muhtaçlığı için oluşturulan o unsur, bilhassa ağır endüstriye yönelik imkânlar sağlamak üzere, devlet tarafından hayata geçirilmişti. Yani devletçilik, sermayesizliğin sonucunda doğan bir metot olarak ortaya çıkmıştı. Sosyalist bir model oluşturma gayesiyle değil.
1961-1965 ortası
“Sol” konusuna gelince… CHP’nin “halkçılık” prensibi içinde öncelik verdiği “sol”a yönelik siyasetleri geliştirmesi, asıl 1961 Anayasası’nın hazırlanması ve uygulanmasıyla hızlanmıştır. 1961-1965 ortasında İsmet İnönü’nün lideri olduğu, Bülent Ecevit’in Çalışma Bakanlığı’nı üstlendiği hükümetler, 1961 Anayasası’nın gereği olan sendikalaşma, grev, toplu kontrat üzere hakları sağlayan kanunlar çıkarmışlar, daha sonra başlatılan “ortanın solu” siyasetiyle, o yoldaki tedbirlerini artırmışlardır. Ecevit’in 1970’lerde kurduğu hükümetler o devirde, “ortanın solu”, “demokratik sol” üzere isimlerle isimlendiriliyordu. CHP, o sıralarda Sosyalist Enternasyonal üyesi olmuş, parti programına da o yolda eklemeler yapmış ve onları uygulamaya geçirmiştir.
2. Dünya Savaşı Türkiye’de demokratikleşmeyi geciktirdi
İsmet Paşa hakikaten çok partili yaşama geçilmesini istiyor muydu? Batıdan gelen baskıların tesiri bu süreci tetiklemiş olabilir mi?
1930’lar İkinci Dünya Savaşı’na hazırlık yılları haline gelmeseydi, o yola daha evvel girerlerdi. Ancak savaş hazırlığı ve savaş yılları o adımı geciktirdi. İkinci Dünya Savaşı’nın Avrupa kısmının 8 Mayıs 1945 günü bitmesinden sonra gündemin birinci sıralarında daima Türkiye’de çok partili sisteme geçiş adımları yer aldı.
Ulusal Kalkınma Partisi, Türkiye Sosyalist Partisi, Türkiye Sosyalist Işçi ve Köylü Partisi ismindeki partilerden sonra, 1946’nın ocak ayında Celal Bayar’ın başkanlığındaki Demokrat Parti de kurulur.
O gelişmelere paralel olarak da CHP içindeki demokratikleşme süreci hızlanır.
Ulusal Şef unvanı kaldırıldı
1946 mayısında toplanan fevkalâde kurultayda esasen Cumhurbaşkanı İnönü’nün “Değişmez Genel Başkan”
ve “Milli Şef” unvanları kaldırılmıştı.
Genel seçimlerde “tek dereceli seçim” adabı benimsenmişti. 1947’deki olağan kurultayda ise İnönü’nün Cumhurbaşkanı olarak parti içindeki yetkilerini sınırlayan bir karar alınır. Hem Cumhurbaşkanı hem de parti genel başkanlığı vazifesini birlikte sürdürenlere (yani o sırada İnönü’ye) parti işlerini yürütmek üzere bir lider vekili seçilmesi kararlaştırılır. Yapılan tüzük değişikliğiyle artık partiyle ilgili işleri genel lider değil, genel lider vekili yürütecektir.
O lider vekili, o kurultayda seçilir. Seçimde iki aday vardır. Biri, İnönü’nün adayı olarak eski bakanlardan Hilmi Uran’dır. Öteki eski Başbakan Recep Peker’dir. Uran 328 oyla seçimi kazanır. Ancak rakibi Peker de 158 oy alır. Bütün bunlar, 1945-1947 yılları ortasındaki demokratikleşme adımlarının, yalnızca genel siyaset içinde değil, CHP’nin içinde de süratli bir biçimde atıldığının göstergesidir.
YARIN: 27 Mayıs 1960 darbesine giden süreçte CHP ve Türk siyasetinde yaşananlar
Milliyet