Geçmişte İstanbul sarsıntılardan çok yangınlardan tahrip olmuştur. Bilhassa konut yapılarının ahşap olması, yapılaşmanın birtakım bölgelerde birbirlerine çok yakın olması, dar sokaklar yüz yıllar boyunca büyük alanların yok olmasına neden olan yangınlara sebep olur.
İstanbullu’nun en büyük kaygısının yangın olmasına rağmen epeyce sık aralıklarla olan zelzeleler, su baskınları, yıldırım düşmeleri ve fırtınalarda kent sakinlerini huzursuz eder. Lakin konut yapılarının çoğunlukla ahşap olması sarsıntının tesirini azaltır fakat bu sefer de anıtsal yapılar, mescitler, surlar, saraylar ve kuleler ziyan görür.
Fetih öncesi periyotlara ilişkin bilgilerimiz yeteri kadar incelenmemiş olup, bu bahiste devrin kronikleri üzerinde ayrıntılı bir çalışma yapılması gerekiyor. Buna rağmen merhum Mustafa Cezar’ın 1962 yılında yazdığı “Osmanlı Devranında İstanbul’da Yangınlar ve Olağan Âfetler” başlıklı makale hâlâ günceliğini korumaktadır.
İstanbul’da bilinen birinci büyük sarsıntı 1489 yılında vuku bulur. Periyodun kaynaklarına nazaran hicretin 894 yılı Safer ayının on üçüncü günü (16 Ocak 1489) meydana gelen zelzelede “… bir azim zelzele vaki olup birçok minareler ve binalar yıkılıp harap oldu…” diyerek birtakım yapıların tahribine neden olduğunu belirtir.
İstanbul’daki en büyük sarsıntının kesin tarihi konusunda yeteri kadar bilgi yoktur. H. 915 / 1509 yılı Haziran yahut Temmuz ayları içinde meydana gelen bu sarsıntıya tarihimizde Kıyamet-i Suğra / Küçük Kıyamet denilmektedir. Bu sarsıntının kırk beş gün boyunca İstanbul’un sarsılmasına 106 cami ve mescid ile 1070 civarında konutun yıkılmasına neden olduğu bildirilmektedir. Bu zelzelede Topkapı Sarayı’nın birtakım kısımlarının, Kız Kulesi, Galata Surları, Galata Kulesi ve Yedikule’nin ziyan gördüğü kayıtlıdır. Bu sarsıntı Fatih Camii kubbesiyle, yeni yapılmakta olan Bayezıd Camii kubbesine de ziyan verir. Bu zelzele sırasında o güne kadar hiç görülmemiş bir su baskını olduğundan da bahsedilmektedir. Marmara Denizi’nde meydana gelen büyük dalgalar nedeniyle kabaran deniz yer yer surların içine girerek sokakları su içinde bırakır. Sultan II. Bayezıd’ın buyruğu ile oluşturulan tamir grupları, her konuttan birer amele ve her konuttan toplanan 22 akçe vergi ile oluşturulan bütçeyle kentte ziyan gören yapıların kısa müddette tamiratını tamamlar.
1557 yılında meydana gelen sarsıntıda ise yeniden Fatih Cami’nin ziyan gördüğü ve kimi konutların yıkıldığı anlaşılmaktadır.
‘Küçük Kıyamet’
6 Cemaziyelahir 1058 / 28 Haziran 1648 günü meydana gelen sarsıntıda bilhassa mescitlerde meydana gelen hasarların ayrıntılı bir halde tespit edildiğini görmekteyiz. Topkapı Sarayı arşivinde bulunan bir vesikaya nazaran kentin çeşitli yerlerindeki on üç cami bu sarsıntıdan hasar görmüş olup, tamirleri için ne kadar harcama yapılması gerektiği bildirilmektedir.
11 Temmuz 1690 gecesi meydana gelen bir zelzelede ise Fatih Camii kubbeleri ve birkaç bina hasar görür. Birkaç gün süren artçı sarsıntılar sonucu Topkapı yıkılır, kimi kâgir binalarda hasar meydana gelir.
1719 / 1752 ve 1754 yıllarında meydana gelen üç zelzelede kente hayli hasar verir.
22 Mayıs 1766 günü meydana gelen zelzele o güne kadar tespit edilen en büyük sarsıntıdır. Sultan II. Bayezıd periyodunda meydana gelen Küçük Kıyamet ile karşılaştırılan bu zelzelede Sultan Selim, Şehzade, Süleymaniye, Nuruosmaniye, Laleli, Yeni Camii ve Ayasofya Mescitleri büyük hasar görür. Bilhassa Fatih Camii’nin büyük kubbesi tümüyle çöktüğü üzere küçük kubbelerde ziyan gördüğü için büyük bir yıkıntıya dönüşür. Surların bir kısmında, ahşap Beşiktaş Sarayı’nda, kâgir yapılardan Topkapı Sarayı ve Bayezıd’da bulunan Eski Saray’da kıymetli hasarlar meydana gelir.
1790, 1802 ve 1855 yılında meydana gelen üç zelzele nispeten daha küçük hasarlarla atlatılır. 1855 sarsıntısının temel olarak Bursa’da büyük tahribata neden olduğu kayıtlıdır.
10 Temmuz 1894 günü öğlen vakti vuku bulan zelzele tahminen de İstanbul’un gördüğü en şiddetli sarsıntıdır. Kapalıçarşı’nın bir kısmını oluşturan Bitpazarı, Yağlıkçılar, Çadırcılar’ın yıkıldığı, Edirnekapı Mihrimah Sultan, Azapkapı Sokullu Mehmed Paşa, İmrahor Camii üzere yapıların hasar gördüğü, çok sayıda cami ve mescitte tamire muhtaçlık duyulan hasarlar yaratan bu sarsıntıya ilişkin hasarın büyüklüğünü gösteren çok sayıda fotoğraf da günümüze ulaşır.
Tabiat affetmiyor
Görüldüğü üzere İstanbul tarihi boyunca çok sayıda sarsıntıya maruz kalmış olup, büyük hasarlar meydana gelmiş ve can kaybı olmuştur.
Buna rağmen, bir ihtimal İmparator I. Constantinus (324-337) periyodunda yapılan, VII. Constantinus (944-959) periyodunda tamir geçirdiğini bildiğimiz ve Latin İstilası (1204-1261) devrinde üstündeki bronz plakaları sökülen 32 metre yüksekliğindeki “Örme Sütun”, İmparator I. Theodosius (379-395) periyodunda dikilen 19,60 metre yüksekliğindeki “Dikilitaş” büyük bir olasılıkla İmparator I. Constantinus (324-3337) devrinde dikilen ve yaklaşık 50 metre yüksekliğindeki Çemberlitaş, İstanbul daha Konstantinopolis ismini almadan evvel Roma İmparatoru Claudius Gothicus’un (268-270) erdemine dikilen Gülhane Parkı’ndaki Gotlar Sütunu, kentin valisi Tatianus tarafından İmparator Markianos’un (450-457) anısına dikilen Fatih’teki Markianos Sütunu üretimlerinden bin beş yüz yılı aşkın vakit geçmesine karşın varlıklarını müdafaaya devam etmektedirler. Anlaşılan insanlara ve yapılara ziyan veren zelzele değil, materyal kullanımı ve üretim yanlışlarıdır. Yüzyıllar sonra hâlâ ben yaptım oldu niyetinin bedelini ödemeye devam ediyoruz. Ben yaptım olmuyor, tabiat er geç yanlış yapanı, yanlış yapılanı affetmiyor. Bunun bedelini ise günahsız beşerler ve başka canlılar canları ile ödüyor.
Hepimize geçmiş olsun. Allah ölenlere rahmet, geriye kalanlara akıl fikir nasip etsin. Elbette geçmiş olsun demekle olmuyor, ne yazık ki bu üzere olaylar geçmiyor, muhakkak aralıklarla ben de varım diyerek büyük yıkımlara ve kayıplara yol açıyor.
Milliyet